İslam Maneviyatı ve Ruhani Refah
Published: September 10, 2017 • Updated: November 20, 2020
Author: Dr. Zohair Abdul-Rahman
بِسْمِ اللهِ الرَّحْمٰنِ الرَّحِيْمِ
In the name of God, the Most Gracious, the Most Merciful.
Giriş
Modern bilim, son zamanlarda Budizm, Konfüçyüs’çülük, Taoizm ve Hinduizm gibi kadim doğu geleneklerinde bulunan bilgeliklere büyük ilgi gösterdi. Nispeten yeni pozitif psikoloji alanında, bu doğu geleneklerinin çoğu, genel refahı arttırmak için kullanılmaktadır. Budist farkındalık meditasyonu uygulaması, direkt olarak Doğu’dan alınmış modern bir psikolojik müdahaleye mükemmel bir örnek oluşturmaktadır. Literatüre şöyle bir göz atmak, nörobiyolojik etkileri ve iyileştirici faydaları incelemiş bir sürü çalışma ortaya koyacaktır. Bu çalışmalarda bulunan umut verici sonuçlar, farkındalık meditasyonunun, hem fiziksel hem de ruhsal hastalıklar için çok çeşitli tedavi protokollerine dâhil edilmesine yol açmıştır.
Bununla birlikte, İslam içinde maneviyat geleneği, refah üzerindeki potansiyel etkileri açısından, dünyanın en büyük dini felsefeleri içinde muhtemelen en az incelenmiş olanıdır. Modern çağda, İslam ilahiyatı, derin manevi ve ahlaki boyutlarını ihmal ederken, politik, ritüel ve hukuk doktrinlerini vurgulayarak yalnızca dogma açısından konuşulma eğilimi göstermektedir. Bununla birlikte, tarihsel olarak bakıldığında, birçok Müslüman bilgin, hayatlarını insanlığın refahı ve gelişiminin manevi ve psikolojik şüphelerini araştırmaya adamıştır. Bu makale, ruh sağlığı üzerine yapılan modern tartışmalarla olan ilişkisini göstermek için bu kayıp mirasın bir kısmını açığa çıkarmaya çalışmaktadır. Bu bölüm, iki kısma ayrılmıştır: (i) Duygusal ve Ruhsal Refahta Maneviyatın Rolü (ii) Kaygı ve Depresif Belirtiler için Peygamber Efendimiz Tarafından Öngörülen İbadetin Psiko-Ruhsal bir Analizi.
Duygusal ve Ruhsal Refahta Maneviyatın Rolü
Endülüslü ünlü İslam âlimi, İbn Hazm (d. 456 HT), “Âdemoğlu arasında kaygıyı def etmeye yönelik ortak bir amaç aradım. Kaygı duygusunu yenecek başka bir şey bulamadım [tardü’l hemm].”
Duygusal denge ve kaygıyı gidermeye yönelik arayış, gerçekten de evrenseldir ve bugüne kadar da süre gelmektedir. Son birkaç yüzyılda elde edilen muazzam bilimsel ilerleme ve tıbbi gelişmelere rağmen, ruh sağlığı oranında bir düşüş olduğu görülmektedir. Amerika Birleşik Devletleri’nde depresyon oranları, 1988 ile 2008 yılları arasında çarpıcı bir biçimde artmıştır. Bu zaman çerçevesinde, toplumdaki antidepresan kullanımının yüzde 400 arttığı tespit edilmiştir. 1950 ve 2000 yılları arasında, gençlerde (15-24 yaş arası) intihara teşebbüs oranı üç kat arttı. Orta yaştaki nüfusta ise; 1999 yılından 2016 yılına kadar intihara teşebbüs oranı yüzde 40 artmıştır.
Muhtemelen şaşırtıcı bir şekilde, varlıklı ülkelerdeki intihara teşebbüs oranları, yoksul ülkelere göre çok daha yüksektir. 132 ülke ve 140.000 kişiye yakın bir kesimi kapsayan kültürler arası bir çalışma, zengin bölgelerden bildirilen mutluluk oranlarının, daha yüksek olmasına rağmen, daha yoksul ülkelerle kıyasla, hayatın algılanan anlamının oranlarının, daha düşük olduğunu ortaya koydu. Nijer Cumhuriyeti ve Togo Cumhuriyeti gibi yoksul ülkelerdeki halk, en yüksek niyet oranlarının birkaçından başka en düşük mutluluk oranlarını da bildirdiler. Bu, mutluluğun, intihara teşebbüs oranındaki dengesizliğini açıklamadığını
göstermektedir. Ülkeler arasındaki farklılığı açıklayabilecek kilit unsur, nüfusun hayattaki anlam ve amaca ulaşabilme kabiliyetidir.
Mananın dünyadan soyutlanması, maneviyatın esas özelliklerinden biridir. Bu nedenle, bu çalışmalar, muazzam değerdeki maneviyatın, duygusal dengesizliği ayarladığına işaret etmektedir. Bir kişinin maneviyatını geliştirmek, mali kazanımlardan daha önemlidir. İnsanlar genellikle eğlence, servet ve dünya malıyla elde edilen geçici mutluluk hallerinin, kederlerinden [kaygı] kurtulmalarını sağlayacağına inanırlar. İbn Hazm, şöyle yorumlamaktadır:
“[Bu dünyanın] tüm meseleleri hakkında çok derinden düşündüğünde, kaybedersin. Tefekkürünüz, kaçınılmaz surette sizi, bu dünyevi hayatta her şeyinin geçici olduğunu anlayışına yöneltecektir. Bu nedenle, kişi, gerçek amacın yalnızca [sonsuz olan] ahiret için çalışmak olduğunu kabul etmelidir. Bunun nedeni, bu dünyadaki tüm hayal ve niyetlerinizin sonunda hüzün [keder] ihtimalidir – gerek hırslarınız sizden alınsın gerekse hedeflerinizden vazgeçmek zorunda kalın [her iki yol da sizi kedere sürükleyecektir]. Allah’a doğru çabalamanın haricinde bu iki sondan kaçış yoktur. Bu durumda, bir kişi bu hayatta ve sonsuza dek mutluluğa erişir. Kaygıları, insanlığın kaygılarına kıyasla çok daha azdır. Dostları ve düşmanları tarafından da saygı görürler ve o zaman sonsuza dek cennette demektir.”
İbn Hazm, bu dünyanın geçici tabiatının, insanı kaçınılmaz olarak varoluşsal bir krize sürükleyeceğine işaret etmektedir. Manayı aramak, cehennemden çıkış yoludur. Bu, yaşamayı değerli kılan şeyleri keşfetmenin etrafında toplanan ruhsal bir çabadır.
Ruhsal zekâ ve yaşam olaylarını yönlendirme kabiliyeti
Bazı insanlar, akıl hastalığı ve duygusal durumu tamamen biyolojik şartlarda düşünme eğilimi içindedirler. Duygularımız ve zihnimizde biyolojik bileşenler olduğu doğru olmasına rağmen, bunlar yalnızca bileşenler değildir. Modern psikoloji, insan zihninin temel bir boyutunun, maneviyatı içerdiğini kabul etmiştir. Aslında maneviyat psikolojisinin önde gelen isimlerinden olan araştırmacı Dr. Robert Emmons, maneviyatın, insan zekâsının ayrı bir türü olarak düşünülmesi gerektiğini ileri sürdü. Ruhsal zekâ, temelde bir kişinin çevresindeki dünyayı yönlendirme ve mana ve önemi keşfetme kabiliyetidir. İslam ilahiyatında, bu süreç, dünyada var olan Allah’ın ayetleri (işaretleri) üzerinde düşünmeyi ve nasıl hareket etmemiz, düşünmemiz ve hissetmemiz gerektiği hususunda bize bilgi aktarmayı içermektedir. Örneğin, bir kişi sonbahar mevsimi boyunca ağaçlardaki değişimine tanık olduğunda, onu Allah’ın bir işareti olarak görür. Muhtemelen bu onlara, bu dünyanın dünyevi niteliğini hatırlatmakta ve hayatta daha yüce amaçlar uğruna çabalamaları için ilham vermektedir. Veya farklı renkler, belki de, insanlığın çeşitliliğinin güzelliğini tanımalarına ilham vermektedir. Yüksek ruhsal zekâya sahip bir kişi, hayatını yaşarken, zihni sürekli çevresinde gelişen olaylardan olumlu anlam ve değer çıkarmaktadır. Bu; ilham, iyimserlik, minnettarlık ve sebat gibi olumlu ruhsal durumları beslemektedir.
Daha düşük ruhsal zekâ düzeyine sahip kişiler, ya çevrelerindeki dünyadan yanlış anlamları çıkartırlar veya Allah’ın ayetlerini bütünüyle kabul edemezler. Bu; öfke, kıskançlık, küstahlık ve kibir gibi halleri besleyecektir. Kur’an-ı Kerim, bize iki bağı olan bir adamın hikâyesi vasıtasıyla bu gerçekliğin mükemmel bir örneğini sunmaktadır. Bu bağların güzel tabiatını anlattıktan sonra Kur’an-ı Kerim, zayıf ruhsal zekâsı yüzünden bu adamın, Kur’an-ı Kerim’den çıkardığı yanlış düşünceleri şöyle aktarmaktadır:
“Kıyametin kopacağını da sanmıyorum. Rabbimin huzuruna götürülürsem bile, hiç şüphem yok ki, orada bunun yerine daha iyisini bulacağımı sanmıyorum” dedi.
Bağdaki yıllar geçtikçe, bu adam, mevsimlerin değişmesi, süregelen ölüm ve yeniden doğuş döngüsünde kendini gösteren Allah’ın ayetini fark edemedi. Bu, kendi hayatının dünyevi tabiatını ve sahip olduğu şeyin kırılganlığını fark etmesine yol göstermiş olmalıydı. Üstelik ölüm ve yeniden doğuş döngüsü, ahiret gerçekliğinin ayetleri olmalıydı. Bu adamın yüksek bir ruhsal zekâ seviyesine sahip olan dürüst yoldaşı, bu ayetten nelerin çıkarılması gerektiğini şöyle açıklamaktadır:
“Keşke bağına girdiğinde, ‘Mâşallah! Güç yalnız Allah’ındır’ deseydin!”
Klinik psikoloji ve psikiyatri alanlarında, pek çok uygulayıcı da maneviyatın rolünü, hem ruhsal hastalığın önlenmesi hem de tedavisinde önemli bir görev olarak kabul etmeye başlamaktadır. Journal of Family Practice dergisinde yer alan bir makalede, yazarlar, “..., ruhsal sorunların, yeri geldiğinde sağlık ve davranış üzerinde olumlu etkileri olabildiğinden, hasta bakımı sırasında ele alınmalıdır ve tıbbi modelin, biyopsikososyal-ruhsal bir modele genişletilmesini tavsiye ediyoruz.” sonucuna vardılar. Birden fazla çalışmanın (klinik kanıtların en üst seviyelerinden birini temsil eden) sistematik bir incelemesi, ergenlik döneminde artan maneviyat ve dindarlık seviyelerinin, daha iyi bir ruh sağlığı ile ilişkili olduğunu gösterdi. Gördüğümüz üzere, maneviyat ve mana arayışı, en iyi ruh sağlığı bakımının sağlanmasında çok önemli olduğu görülmektedir.
Ruhsal haller ve kuvvetli yönler, aynı zamanda çok güçlü koruyucu ve iyileştirici özelliklere sahiptir. İbn Kayyim el-Cevziyye (ö. 751 HT) şöyle açıklamaktadır:
Geçmiş, asla keder [hüzün] ile değiştirilemez veya düzeltilemez, aksine, memnuniyet, minnettarlık [şükür], sabır [sabır], kadere olan sarsılmaz inanç ve her şeyin, Allah’ın Hükmü ile meydana geldiğinin sözlü kabulü ile değiştirilir veya düzeltilir.[ qaddarAllāhu wa mā shā wa fa’l]
Öz-düzenleme ve minnettarlık ile düşük ruhsal hastalık sıklığını birbiri ile ilişkilendiren pozitif psikoloji alanında, çok geniş bir yazılı kaynaklar bütünü bulunmaktadır. Öz-düzenleme, insanların enerjilerine ve kısa süreli zevklere mal olmasına rağmen, kendi değerlerine ve uzun süreli menfaatlerine göre hareket etmelerini sağlayan irade gücüdür. Bu yapının, İslami maneviyat geleneğinde sabır olarak temsil edildiği gözükmektedir. İbn Kayyim el-Cevziyye, sabrın dilbilimsel olarak üç yan anlam taşıdığını belirtmektedir: (1) engelleyicilik, (2) dayanma gücü ve (3) yapıcılık. Sabrın, insanların kendilerine fayda sağlayan yollarla hareket etmesini sağlayan irade gücü olduğunu açıklamaktadır.
Minnettarlıkla (Maneviyat, zihnin iyileşmesi ve korunmasında önemli bir bileşendir. İslami maneviyat geleneği, iyileştirici menfaat için analiz edilebilen çok çeşitli uygulama ve inançlar içermektedir. Kapsamlı bir genel bakış sunmaktansa, kaygı ve
depresif belirtiler için öngörülen bir uygulamaya odaklanmayı seçtik: kaygı ve depresyonu gidermek için tasarlanmış belirli bir dua (ibadet).
اللَّهُمَّ إِنِّي عَبْدُكَ، ابْنُ عَبْدِكَ، ابْنُ أَمَتِكَ، نَاصِیَتِي بِیَدِكَ، مَاضٍ فِيَّ حُكْمُكَ، عَدْلٌ فِيَّ قَضَاؤُكَ، أَسْأَلُكَ بِكُلِّ اسْمٍ هُوَ
لَكَ سَمَّیْتَ بِهِ نَفْسَكَ، أَوْ أَنْزَلْتَهُ فِي كِتَابِكَ، أَوْ عَلَّمْتَهُ أَحَدًا مِنْ خَلْقِكَ، أَوِ اسْتَأْثَرْتَ بِهِ فِي عِلْمِ الْغَیْبِ عِنْدَكَ، أَنْ
تَجْعَلَ الْقُرْآنَ رَبِیعَ قَلْبِي، وَنُورَ صَدْرِي، وَجَلَاءَ حُزْنِي، وَذَهَابَ هَمِّي
Peygamber Efendimiz Hz. Muhammed (S.A.V.) şöyle buyurmaktadır:
Her kim keder ve kaygıdan mustarip olursa, o zaman bu sözlerle dua etmelidir, ‘Allahım! Ben senin kulunum. Erkek ve kadın kullarının çocuğuyum. Alnım (kontrolüm) senin elindedir. Benim hakkımda senin hükmün geçerlidir. Senin, benim hakkımdaki takdirin adâlettir. Kendini isimlendirdiğin, Kitabında indirdiğin, kullarından birisine öğrettiğin veya katındaki gayb ilminde kendine has kıldığın sana âit her bir isim adına, senden Kur’an-ı Kerim’i kalbimin baharı, sıkıntı ve gamlarımın atılma vesilesi kılmanı dilerim.’
Bu ibadetin analizini derinlemesine araştırmadan önce, anahtar terimlerin kullanımını açıklığa kavuşturmak isteriz.Kaygı ve depresyon gibi hallere atıfta bulunduğumuzda,ruhsal durum veya kaygı bozukluklarına klinik bağlamda işaret etmiyoruz. Kaygı ve depresyon, belirli klinik kıstasları karşılamadığı sürece, ruhsal hastalık göstergesi olarak düşünülmemektedir. Aslında, kaygı ve depresif ruh halleri sıklıkla, zorlu yaşam şartlarına karşı duygusal tepkiler oluşturmakta işe yarayabilmektedir.
Peygambere özgü bu ibadette bulunan psiko-ruhsal tedavinin, modern tedavi yerine geçmesi gerektiğini düşüncesini ileri sürmediğimizi ayrıca açıklığa kavuşturulmalıdır. Tedavinin biyolojik unsurunu küçümseme niyetinde değiliz. Bu hassas denge, İslami bilgin, İbn Kayyim el-Cevziyye tarafından modern psikiyatrinin gelişinden yüzyıllar önce şaşırtıcı bir şekilde anlaşılmıştır:
Kalp hastalıklarının ikinci sınıfı, kaygı, keder, depresyon ve öfke gibi duygusal hallere dayanmaktadır. Bu tür bir hastalık, nedenini iyileştirerek veya nedene karşı çıkan ilaçlarla, doğal olarak tedavi edilebilir... Ve bunun nedeni, bedene zarar veren şeylerden ötürü, kalbin zarar görmesi veya tersine bir durumdur.
Bu vazgeçişe rağmen, beynin nöroplastisitesi göz önüne alındığında, algısal ve ruhsal tedavi sonucunda, genellikle düşünceler, tutumlar ve duygulardaki yoğun bir değişikliğin, geniş çaplı farmakolojik müdahalelere olan ihtiyacı azaltabilecek nörokimyasal değişiklikler üretebileceği düşüncesi değersizdir.
Psikoterapi olarak Dua
İbadet ile ilgili genellikle salt sihirli sözlere veya dilek listelerine indirgenmiş diğer görüşlerden farklı olarak, dua çok daha fazla derindir. Aslında, Kur’an-ı Kerim’deki en güçlü duaların birçoğu, Allah’ın bir isteğini bile içermemektedir. Bunun yerine, yargı ve musibetlere verilen karşılıkta gerçeğin ifadelerini aşağılamaktadırlar. Örneğin, Peygamber Hz. Eyyup (a.s.) şiddetli hastalık ve yoksulluktan muzdarip olduğunda, “Başıma bu dert geldi. Ama sen merhametlilerin En Üstünüsün” diye haykırdı.
İslam ilahiyatında dualar, düzen getiren gerçeği kabul ederek, hayatta karşılaştıkları karmaşaya karşı mücadele etmek için bireylere sunulan bir aracı temsil etmektedir. Bu, müminlerin yaşamlarında ortaya çıkan olaylarla baş etmenin bir aracı olarak,
önde gelen temel inanç yapılarının güçlendiren manayı bulmalarıyla gerçekleşen bir yöntemdir.
Klinik psikoloji, ruhsal hastalık geçiren bir hastanın inanç yapılarını değiştirmenin terapötik önemini kabul etmektedir. Psikoterapide en yaygın kullanılan yöntemlerden birine, Bilişsel Davranış Terapisi (BDT) denir. Bu, olumsuz inanç ve davranışları değiştirirken, olumlu olanları teşvik etmek üzere tasarlanmış bir tedavidir: “(O) temelde, bireylerin işe yaramaz düşünce ve davranışları belirlemelerine ve daha sağlıklı beceri ve alışkanlıklar edinmelerine veya yeniden öğrenmelerine yardımcı olan işbirlikçi ve bireyselleştirilmiş bir programdır.
Analiz
Dua, dört bileşene ayrılabilir. Her bileşendeki derin ruhsal konuları keşfedeceğiz ve ruhsal refah ile olan ilişkisini inceleyeceğiz.
– Allahım! Ben senin kulunum. Erkek ve kadın kullarının çocuğuyum.
Genel refahı kapsayan en önemli faktörlerden biri, güçlü bir özfarkındalık duygusuna sahip olmaktır. Dua, kişinin dünyadaki temel rolüne ilişkin gerçek özfarkındalık ve anlayışını kazanmasıyla başlamaktadır. İnsanoğlu, kendisini başkalarıyla olan ilişkilerinde anlamaktadır. Karmaşık sosyal ağlara gömülü kalmış durumdayız ve kimlerle etkileşim içinde olduğumuzla bağlı olarak farklı roller oynamaktayız. Arkadaşlarımızla birlikte olduğumuz zamanlara kıyasla, ebeveynlerimizle birlikte olduğumuz zaman farklı hareket edip, düşünmekteyiz. Duruma göre, “Biz”in farklı biçimlerini takınmaktayız. Bir kişinin kişiliğini, bulunduğu sosyal durumla doğru bir şekilde uygun hale getirme süreci, öz-izleme olarak adlandırılmaktadır. Bu, gerçek “Sen” kim?, “arkadaş Sen” veya “iş Sen”, belki de “aile sen” mi? sorusunu sormayı gerektirir. Bu dua bize, gerçek “Sen”in, “Allah’ın kulu olan ‘Sen’” olduğunu hatırlatmaktadır. Bu “Sen” ayrı bir kimlik
değildir, bu, “Sen”in diğer tüm biçimlerini etkilemesi ve bilgilendirmesi gereken bir kişiliktir.
Unutmamamız gerekir ki, sosyal içeriğe dayanarak ortaya çıkan kişilikteki değişim, mutlaka olumsuz bir şey değildir. Dünyada farklı roller sahnelemek, genellikle elde etmeyi istediğimiz şeylere ulaşmamızı sağlamaktadır. Çalışan rolünü oynarız ve günlük görevlerimizi tamamlayabilir ve para kazanabiliriz. Arkadaş rolü oynarız ve olumlu etkileşimler, neşe, keyif ve eğlenceye yol açar. Baba rolünü oynarız, böylece çocuklarımıza öğretebiliriz. Oğlunuza bir çalışan gibi davranırsanız, bu ebeveynlikte başarısızlığa neden olurdu. Arkadaşlarınıza bir baba gibi davranırsanız, o zaman bu arkadaşlıkta başarısızlığa sebep olur. Başarılı olmak için ilişkilerimiz ve hayatlarımızda ne gibi bir rol oynama niyetinde olduğumuzu bilmek hayati öneme sahiptir.
Hayatta hangi rolü oynayacağımızı bilmediğimizde ne olur? Genellikle, kaygı başlangıcıyla sonuçlanan şey budur. Bir kişi geleceği hakkında kaygılı olduğunda, bunun nedeni, ihtiyaçlarını karşılamak için nasıl hareket edeceğini bilmemesidir. Onların tüm biçimleri işe yaramamaktadır. Hangi rolü oynamaları gerektiğinden emin değillerdir. Belirtildiği gibi, bize onu tanımamız yönünde rehberlik eden bu duâda, tüm rollerimize nüfuz eden temel rol, Allah’a kulluk etmektir. Dünyada Yüce Allah’ın bir kulu olarak hareket ettiğimizde, herhangi bir yaşam durumunda nasıl karşılık verme isteğimiz konusunda açıklık kazanırız. Haksızlığa uğradığımızda, Yüce Bağışlayanın (El-Gaffâr) kulları olarak bağışlama ile karşılık veririz. Zulüm olduğunda, Yüce Adil Olanın (El-Muksit) kulları olarak adaleti yayarız. Cahil insanlar, bize karşı edebe aykırı davrandığında, Yüce Esirgeyenin (Er-Rahmân) kulları olarak barış sözleriyle karşılık veririz. Geleceğin neyi getireceğinden emin olmadığımızda, Yüce Vekil’in (El-Vekîl) kulları olarak, her şeyi Kontrol Edene sığınırız.
Allah’a kulluğun İslami kavramı
Kişi, kulluk ve teslimiyet gibi fikirleri, fazla mütevazı veya küçük düşürücü görebilir. Ancak Allah’a kulluk ve teslimiyet, İslam ilahiyatında en güçlendirici kavramlardan bazılarıdır. Bu dünyadaki gerçek özgürlüğümüzün kaynağı ve
zincirlerimizden kurtuluşumuzu oluşturmaktadır. Kulluğumuzu Allah’a sunarken, bu dünyadaki diğer her şeye karşı bağımsızlığımızı ve özgürlüğümüzü ilan ederiz. Bunu yaparak, bize büyük üzüntü verebilen ne var ne yoksa bunlara karşı bağımsızlığımızı ve özgürlüğümüzü kabul ederiz. Çok değer verdiğimiz ilişkiler, üzerine titrediğimiz sevdiklerimiz, sahip olduğumuz mülkler, çalışarak elde etmiş olduğumuz kariyer, kazandığımız saygı; bunların hepsi bir anda kaybedilebilir. Kur’an-ı Kerim, bu gerçeği güzel bir kıssa ile örneklendirmektedir,
Bilin ki dünya hayatı, bir oyun, bir eğlence, bir gösteriş, aranızda bir övünme, mal ve evlâtta birçokluk yarışından ibarettir. Tıpkı bir yağmur gibi ki bitirdikleri çiftçileri imrendirir, sonra kurumaya yüz tutar, bir de bakarsın ki sararmıştır, ardından da çerçöp haline gelmiştir…
Kur’an-ı Kerim’in belirttiği gibi; hayatta bağlı olduğumuz her şey, eninde sonunda bizi terk edecektir. Bir kere “sarardıklarında,” kendimizi zamanda donmuş olarak bulabiliriz. Benlik anlayışımız, bu dünyaya öyle bir bağlanmıştır ki; yavaş yavaş yok olduğunda, kendimizi kaybedebiliriz. Allah’a olan bağlılığımız, hayatımızdaki asıl ve en temel bağlantımız anlamına gelmektedir. Allah’a kendimizi adayıp, teslim olduğumuzda, kaybettiğimiz şeye kanaat getirir ve kendimizi psikolojik köleliğimizden azat ederiz.
İslam maneviyatı üzerine modern bir düşünür olan Dr. Nazir Khan, modern çağdaki psikolojik köleliğin çeşitli tezahürleri olduğunu açıklamaktadır,
Elbette ki, modern kozmetik kültüründe yaygınlaşan benlik kavramının değerinin, endişe verici şekilde düşmesine tanık olana kadar kişinin görünümünü güzelleştirmesi, sağlıklı bir ifade özgürlüğü gibi görünmektedir… Kendilerini değiştirmek için bıçak altına yatmaya istekli toplumun çarpıcı oranı, bazıları için fiziksel özgürlüğü temsil edebilir,
fakat aynı zamanda, endişe verici derecede psikolojik bir köleleştirmeyi ortaya koyabilmektedir.
İstememiz ve arzu etmemiz gereken şey, zihinlerimizi çocukluktan çekip çıkartan bir kültürel ve pazarlama dalgası tarafından programlanmış ve düşüncelerimize şartlanmış olmaktır.
Psikolojik kölelik, aynı zamanda eğlence, yanılsama ve fantezi ile beraber bir saplantı içinde açığa çıkmaktadır. Yirmi yıl önce bir yazar, ortalama bir Amerikan çocuğunun 6 yaşına kadar, tüm yaşamı boyunca birinin babası ile konuşma süresinden daha fazla televizyon izlediğine işaret etti.
İbadetin Nörofizyolojisi
İlginçtir ki, kişinin iradesini, Allah’a teslim etmesiyle birlikte gelen özgürlük ve rahatlamanın, beynimizin biyolojisi üzerinde derin etkileri olduğu bulunmuştur. Namaz ve zikrin nörofizyolojik etkilerini araştırmaya odaklanan bazı ön çalışmalar bulunmaktadır. Araştırmacılar, her iki eylemi de gerçekleştiren Müslümanların beyin taraması yürüterek, serebral kan akışı ölçüldükçe, frontal lob faaliyetlerindeki bir azalma ile ilişkili olduklarını gösterdiler. Prefrontal korteksin, irade gücü ve karar vermeyi içeren yürütme işlevinde payı olduğu düşünülmektedir. Yazarlar, İslami uygulamalarda bulunan Allah’a teslim olma eyleminin, bu çalışmada bulunan azalmış frontal lob faaliyetinin temeli olabileceğini ileri sürdüler.
Bu araştırmanın en etkileyici özelliklerinden biri, otomatik bir tutum içinde huşû (manevi yoğunlaşma) ile gerçekleştirilmeyen ibadet ile özenli bir tutum içinde huşû ile gerçekleştirilen ibadetin karşılaştırılmasıydı. Otomatik bir tutum içinde gerçekleştirilen ibadet, beyin faaliyet tarzını değiştirilmesinde çok az etkiye sahipti ve günlük faaliyetle karşılaştırılabilirdi. Bu, sadece, hem hipo-frontalizasyon (beynin frontal loblarındaki faaliyetin azalması) ile derin bir nörofizyolojik değişikliği hem de bazal gangliyada (beyin ödül sistemini içeren) ve anterior singulat girusta artan faaliyeti kanıtlamış, bireyin Allah’a teslimiyet ve tevekkül duygularını içselleştirerek, özenli, odaklanmış bir tutum içinde ibadet ettiğinde bulunmaktaydı. İkincisine ilişkin olarak, araştırmacılar, “Anterior singulat,
duygusal düzen, öğrenme ve hafıza ile ilgilenmekte ve kaygı ve asabiyeti azaltmada önemli bir rol oynamakta ve duygusal ve sosyal farkındalığı arttırmaktadır.” yorumunda bulundular.
Radyonüklit beyin görüntüleme (Technetium-99m exametazime kullanılarak), İslâmi ibadet sırasındaki beş dakikalık bir süre boyunca bölgesel serebral kanın kesin bir görüntüsünü sunar (namaz). Solda, huşû (manevi yoğunlaşma) olmadan, otomatik ezberden kılınmış namaz ile sağda huşû içinde kılınmış namaz sırasındaki beyin faaliyetleri gösterilmektedir. Frontal korteksteki faaliyet azalırken, anterior singulat girus ve bazal gangliyada faaliyet artmaktadır. Resim Newberg et al. 2015.
Zikir ve namaz tarafından üretilen tevekkül hissi, hipofrontalite ile ilişkisi nedeniyle ruhsal sağlık konusundaki tartışmamızda önemlidir. Arne Dietrich tarafından 2006 yılında geliştirilen geçici hipofrontalite varsayımı, frontal bölgedeki azalmış faaliyetin, kaygı, obsesif kompulsif bozukluk (OKB) ve travma sonrası stres
bozukluğu (TSSB) gibi belirli ruhsal hastalıklarda iyileştirici bir etki yaratabildiğini öne sürmektedir.
Prefrontal korteks, ilgisel ve duygusal tepkilerle ilişkilendirilmektedir. Bu nedenle, bu bölgedeki hiperaktivite, kaygı seviyesinin artmasına yol açarak, aşırı farkındalık ve uyanıklık ile ilişkilendirilebilir. Kuram, prefrontal bölgedeki faaliyetin azalması, belirtilerinin giderilmesini sağlayabileceğini öne sürmektedir. Aynı model, depresyon ve OKB’ğu açıklamak için kullanılabilir.
Peygamber Efendimiz (S.A.V.) tarafından bildirilen bu duanın, teslimiyetin çok güçlü temalar ile başlaması oldukça etkileyicidir. Bu dua hakkındaki açıklamalarında Bedreddin el-Ayni (855 HT), tevekkül konusundaki eşsiz vurgusuna şöyle yorumunda bulunur,
Ve bu [ifade], tevekkülün, alçakgönüllülüğün ve Allah’a kulluğun [ifadesi] vasıtasıyla ruhani bilginin mükemmelliğidir. Bunun nedeni, “Ben, Sen’in kulunum” diye basit bir şekilde belirtilmedi ancak “Erkek ve kadın kullarının çocuğuyum.”kelamı vasıtasıyla daha fazla vurgulandı. Bu, Allah’a tevekkül ve kulluk konusunda abartılı bir vurguyu gösterir. Bunun nedeni, tek başına kul, babası da bir kul olan bir kulla aynı değildir.
Ruhsal olarak, tevekkül güçlü bir rahatlama hissi ve Allah’a güven duygusu üretmektedir (tevekkül). Biyolojik olarak, bu, çevrelerini kontrol etmek ve yönlendirmek için kişinin iradesini geçici olarak durdurması ile sonuçlanan, frontal bölgedeki azalan kan akışı ile ilişkilendirilmektedir. Namaz üzerine yapılan nörolojik çalışma aynı zamanda kaudat çekirdekteki artmış kan akışı ile olan ilişkiyi gösterdi. Bu bölge, beynin ödül sistemine dâhil edilmiştir. Bu, inançlılar tarafından iradelerini Allah’a teslim ettiklerinde hissedilen sevinç ile ilişkilendirilebilir. Dolayısıyla, namazın kendisi, Peygamber Efendimiz Hz.
Muhammed (S.A.V.) hakkındaki aşağıdaki rivayette belirtildiği üzere, güçlü bir tedavi biçimini temsil edebilir:
Huzeyfe bin Yeman, “Resûlullah (S.A.V.) kahredici bir durumdayken namaz kılardı” diyordu.
Namaz, insanoğlunun ilahi varlığın içine tam bir tevekkülle girmesine ve manevi olarak bu dünyadan ayrılmasına izin veren bir uygulamadır. Namaz usulünün kendisi, Kur’an-ı Kerim’de, “(Rabbimiz!) Ancak sana kulluk eder ve yalnız senden yardım dileriz.” diye nakledildiği gibi, dünyadan bağımsızlık ifadelerini ve Allah’a teslimiyeti içermektedir. Bu, bir kişiyi karanlıktan çıkarmak için gereken rehberlik ışığı için yapılan bir ibadeti içermektedir; “Bizi dosdoğru yola ilet.” İbn Kayyim el-Cevziyye, Asraar as-Şalah (Namazdaki Hikmetler) adlı kitabında, namaz duruşlarının, ruhumuz üzerindeki etkisinin fiziksel belirtilerinin nasıl olduğunu açıklamaktadır. Bu, dil, uzuvlar ve ruhu mükemmel uyum içinde sokan bir sistemdir. Rükû ve secde, Allah’a teslimiyet ve tevekkülümüzün fiziksel belirtileridir. Kıyam, O’na döndüğümüzde, Allah’tan aldığımız gücü temsil etmektedir. Beden ve ruhun tevekkülü vasıtasıyla meydana gelen bu uyum, aklın stresini hafifletmekte ve kişilerin hayattaki amaçlarını ve varoluşla olan tüm bağlantısını içtenlikle tanımasına izin vermektedir. Kişi, Rab’in önünde kıyam ettiğinde, kendini gerçekten yaratılışın geri kalanıyla birbirine bağlı, Yüce Esirgeyen’in kulları olarak görebilir.
Esasen, teslimiyet konusu, İslami maneviyat geleneğinin tüm inanç ve davranış sistemine nüfuz etmektedir. Bu, “İslam”ın dilsel anlamı ve ibadetin temelidir. Bu güçlü kavram, ruh sağlığı bağlamında koruyucu ve şifa verici olabilir.
1– Alnım (kontrolüm) senin elindedir. Benim hakkımda senin hükmün geçerlidir. Senin, benim hakkımdaki takdirin adalettir.
Bir önceki bölümdeki teslimat konusuna devam ederken, duanın bu kısmı, İlahi Alınyazısı (kader) kavramını hatırlatmaktadır. İslam’da Kader, bir kişinin yaptığı hatalardan ve başına gelen felaketlerden uzaklaşıp, hayatına gerçekten devam etmesini sağlayan güçlü bir kavramdır. Duaya ait bu ifade, kişiye, kendi yaşamında meydana gelen her şeyin, Allah’ın takdiri olduğunu hatırlatmaktadır. Allah’ın takdiri ne olursa olsun, muhakkak Bilge, Adil ve Rahmandır. Al-Ayni, “Benim hakkımdaki hükmün, muhakkak ki adildir, çünkü adalet Sen’in vasfındır.” diye açıklamaktadır. Belirli bir Peygamber rivayeti de bu gerçeğe işaret eder,
Şuhayb, Peygamber Efendimizin (S.A.V.),“Mümin kişinin durumu ne kadar şaşırtıcıdır! Zira her işi onun için bir hayırdır. Bu durum, sadece mümine hastır, başkasına değil: Ona memnun olacağı bir şey gelse şükreder, bu ise hayırdır; bir zarar gelse sabreder bu da hayırdır.” buyurduğunu bildirmektedir.
Acımızın beyhude olmadığını ve tüm bunların, hayatımızdaki Allah’ın planının bir parçası olduğunu bilirsek rahatlarız. İlahi Takdirdeki bu önemli inanç, bilincimizi, hayatımızda sadece daha fazla stres yaratmaya hizmet eden “Neden ben?”, “Bunu hak etmek için ne yaptım?” gibi kışkırtıcı sorulardan uzaklaştırma kabiliyeti sağlamaktadır. Bunun yerine, Bilgelik ve Adaletle hükmeden O’nun karar verdiğini ve bu nedenle vuku bulan ve vuku bulmuş şeyde bir mana ve amaç bulunduğunu kabul etmekteyiz. Bilincimizi, “Bundan ne öğrenebilirim?”, “Bunu, kendimi geliştirmek için nasıl kullanabilirim?” soruların cevaplarını keşfetme yönünde değiştirmekteyiz.
Sıkıntılardaki manayı bulma kabiliyeti, yoğun denemeler sırasında depresif ruh hali ve kaygıya karşı koruma sağlayan temel bir niteliktir. Auschwitz toplama kampında soykırımdan kurtulan Viktor Frankl, Man’s Search for Meaning adlı kitabında
kendisine ve diğerlerine, yaşadıkları dehşetle baş etmelerine yardımcı olan, anlam temelli psikoterapötik yaklaşımı özetlemektedir.
Gerçeği kavrayış ve faziletin gelişimi, bir insanın sıkıntıya sebat etmesi ve onun içinde bir mana bulması için kullanılan yöntemdir. Sıkıntılar karşısındaki sağlamlık üzerine olan İslami rivayetler, bu gerçeği yakalamaktadır. Yunus Peygamber (a.s.), gecenin karanlığında engin okyanusun ortasına atıldığında, “Senden başka İlah yoktur. Seni bütün varlıklardan tenzih ederim. Sana karşı gelmekle zalimlerden oldum” diye haykırdı. İbrahim Peygamber (a.s.), ateşe atıldığında, “Bana Allah’ım yetişir. O ne iyi vekildir” diye haykırdı. Âdem Aleyhisselâm, cennetten kovulduğunda, “Ey rabbimiz! Biz kendimize zulmettik. Eğer bizi bağışlamaz, bize acımazsan mutlaka ziyan edenlerden oluruz!” diye haykırdı.
Bu tür korkunç koşullarda, bu duaların herhangi birinde bir şey dilenmemesi ilgi çekicidir. Bütün bu olağanüstü durumlarda peygamberler, musibet karşısında gerçeği fark edebilmektedirler. Bu, Yunus Peygamber’in (a.s.) hikâyesinde görüldüğü gibi, Allah’a tevekkül etmedikçe, bu hayatın kaotik ve manasız olduğunun tasavvurudur. Allah’ın Mükemmelliğinin tasavvuru, İbrahim Peygamber’in (a.s.) muazzam cesaretinde tanık olduğumuz gibi, zafiyetin en şiddetli halindeyken canlanmaktadır. Ve Allah’ın huzurundaki yoksulluğumuz ve mahrumiyetimiz, Âdem Aleyhisselâm’ın (a.s.) düşüşü ve yükselişi hikâyesinde olduğu gibi, en kötü başarısızlıklarımızda tasavvur etmektedir. Gerçeğin bu tasavvurları ve ifadeleri vasıtasıyla karanlıktan ışığa doğru kurtuluşa gidiyoruz.
-
– Kendini isimlendirdiğin, Kitabında indirdiğin, kullarından birisine öğrettiğin veya katındaki gayb ilminde kendine has kıldığın sana âit her bir isim adına, senden dilerim
Pozitif psikolojini önde gelen isimlerinden olan Charles Snyder, umut üzerine yaptığı çalışmada, umudunu, “Amaca güdülenme ve amaca ulaşma yolları arasındaki etkileşimden kaynaklanan bir başarı duygusu” olarak tanımlamaktadır. Bu tanım esasen, umudun eyleyici düşünce ve amaca ulaşma yollarına haiz olmayı içerdiğini belirtmektedir. Amaca güdülenme, bir kişinin geleceği etkileyebileceği inancını ve amaca ulaşma yolları, kişinin amaçlarını elde etmek için kaynaklara sahip olduğu inancını ifade etmektedir. Duanın önceki bölümlerinde, Allah’ın Kudreti vasıtasıyla eyleyici düşünce gücünü aradık. İrademizi ve kavrama yeteneğimizi, Allah’ın Takdirine teslim ettik. Bu bölümde, durumumuzu değiştirmemize olanak tanıyan amaca ulaşma yollarını fark etmekteyiz. Allah’ın İsimleri ve Vasıfları, tüm sorunlarımızın çözümünü temsil etmektedir. Geçmişte yaptıklarımız için yaşadığımız keder ve vicdan azabının üstesinden ne zaman gelirsek, Allah’ın El-Gaffar (Sonsuz Bağışlayan) olduğunun farkına varırız. Ailemiz için bir barınak sağlayamama, evimizi kaybetme eşiğine geldiğimizde, Er-Rezzak’a (Rızık Veren) haykırıyoruz. Felakette uğradıktan sonra hayatımızı düzene koyamadığımız zaman, El-Kadir’in (Her şeye Kadir olan) ardındaki dayanma gücümüzü fark ediyoruz. Bir çıkmazın en dibinde olduğumuzu hissettiğimizde, Er-Rahman’ın (Yüce Bağışlayan) merhametinden asla umudumuzu kaybetmiyoruz.
İyimser düşünme tarzı, akademik başarının, fiziksel ve psikolojik sağlığın daha yüksek seviyeleri ile ilişkilendirilmiştir. Bu, insanların sıkıntı anlarında hayata güçlü bir araçla devam etmelerini sağlamaktadır. İslam ilahiyatındaki en güçlü manevi hallerden biri, Allah’ın Merhameti’ndeki raja’dır (umut). Bu, iman eden tarafın inananlarından biri olan, İbn Kayyim el-Cevziyye tarafından, “Allah’taki korku ve umut, uçmaya alışık bir kuşun iki kanadı gibidir” diye tanımlanmaktadır.
Umut, bir kişinin mevcut durumunun ötesine geçmesine ve daha iyi bir gelecek için yaşamasına imkânı tanımaktadır. Böylece, çok zor bir durumda kaldığımızda ve hayatla olan kavgamızda kendimizi yalnız hissettiğimizde, Allah’tan başka hiç kimsemizin olmadığını anlarız.
Duanın bu kısmı, güçlü huşu duygularını uyandıran Allah’ın İsimleri ve Vasıflarını vurgulamaktadır. İsimlerin, çeşitli bilgisel ve varoluşsal sınıfları anlatıldığında, bu bir kişiyi, Allah’ın azameti üzerine düşünmeye yönlendirmektedir. Bu güçlü huşu duygusu aynı zamanda ruh sağlığında olumlu bir rol oynamaktadır. Dr. Jonathan Haidt, huşunun önemini ve gerçekliğini araştırdı ve onu, iki adımlı bir kavramsal süreç içeren bir durum olarak tanımladı. İlk adım, sonsuzluğu yaşamaktır. Sonsuzluk, benliğimizden veya kişinin normal deneyim düzeyinden daha büyük olan yaşanmış ve akla gelmiş herhangi bir şeydir. İkinci adım, uyum sağlamadır. Eğer bir kişi, mevcut zihinsel yapılarının işleyebildiklerinin ötesinde sonsuzluğu deneyimlerse, akıl uyum sağlamaktadır. Kişinin daha önce hiç bilinmeyen veya yaşanmamış gerçekleri barındırmasına olanak tanıyan zihinsel yapıları üzerinde düzenlemeler yapılmaktadır. Sıkıntılı zamanlarda, mevcut bilgi yapıları yeterli olmamaktadır. Huşu halini yaşamak, kişiye, yakındaki krizi çözmek için kullanılabilecek yeni bilgiler öğreterek, yeniden doğuşu ve aydınlanmayı deneyimlemesine olanak sağlamaktadır.
Bu, sıkıntılar esnasında fark edilen gerçekler üzerine yaptığımız önceki tartışmamızla ilgilidir. İnsanlar, hayatlarındaki tezahürleri üzerine düşünerek Allah’ın İsimleri ve Vasıflarına niyaz ettikçe, kalpleri, deneyimledikleri huşu haline doğru genişler. Bu genişleme, mücadeleden mutluluğa doğru olan yolculuklarında onlara yardım eden irfan ve hikmetler kazandırmaktadır.
-
– Senden Kur’an-ı Kerim’i kalbimin baharı, sıkıntı ve gamlarımın atılma vesilesi kılmanı dilerim
Kalplerimiz bir zamanlar, hüzün ve sıkıntı ile dolduğundan, bu duyguları Kur’an-ı Kerim’in aydınlatmasıyla ortadan kaldırmaya çalışıyoruz. Kur’an-ı Kerim, Allah’ın
insanoğluna rehberlik etmesi için gönderdiği kutsal bir kitaptır. Bu rehberin ışığı ile hayatımızdaki şeylerin tümü, açıklığa kavuşmaktadır.
Bu kitabı sana her konuda açıklama getiren bir rehber, bir hidayet ve rahmet kaynağı, Allah’a gönülden bağlananlar için bir müjde olarak indirdik.
Bu ışık vasıtasıyla, sıkıntımızın karanlığını yeneriz ve kalan tek şey imanın nurudur.
Elif-lâm-râ. Bu, rablerinin izniyle insanları karanlıklardan aydınlığa, güçlü ve övgüye lâyık olan Allah’ın yoluna çıkarman için sana indirdiğimiz kitaptır.
Bu rehber kitapla olan düzenli bir ilişki, uyumsuz düşünce kalıplarımızı, iyimserlik, umut ve anlamın kavramsal bir dünya görüşüne dönüşmesini sağlamaktadır. Kur’an-ı Kerim’de halk arasında yankı uyandıran, akıl almaz felaketler ve zorluklar içeren rivayetler bulunmaktadır. Dayanma gücü ve umut veren Allah’ın kudreti ve merhametine dair güçlü ifadeler bulunmaktadır. Ve sonraki yaşam ile kıyaslandığında, bu dünyadaki geçici ve önemsiz tabiatın farkına varmamızda bize yardımcı olan bir sonraki hayatın üzerine canlı tanımlamalar bulunmaktadır. Kur’an-ı Kerim, denize düştükten sonra tutunabileceğimiz halattır.
Duanın ilk bölümlerinde üretilen olumlu manevi ve duygusal hallerin, Kur’an-ı Kerim ile olan ilişkisi yoluyla devam ettirilmesi amaçlanmaktadır. Teslimiyet, güven ve umut duyguları, zor zamanlarda Kur’an-ı Kerim’in sözleri vasıtasıyla aklımızda yer edebilmektedir. İnanç yapılarımız da Kur’an-ı Kerim açıklaması tarafından da inşa edilmektedir. Bu, dünyaya nasıl bakacağımız ve yaşarken nasıl davranacağımız hakkında bizi bilgilendirmektedir. Kur’an-ı Kerim, kalplerimizi ihya eder, bilgelikle ilham verir ve üzüntümüzü ortadan kaldırır.
Sonuç
İslam ilahiyatı, zorluk ve sıkıntıları, Allah’a mutlak bir bağımlılık kurma, O’na teslim olma, gerçeği öğrenme ve erdem oluşturma fırsatı olarak görmektedir. Geleneklerimizin içerdiği derin psikolojik anlayışların farkına varmamız ve herkesin yararlanabileceği bu ebedi rehberliğin özünü elde etmemiz bizim için önemlidir. Maneviyat alanındaki İslâm edebiyatı, İslami bir kişilik inşa etmeye odaklanan yazılarla doludur. Mevcut rapor, öncelikle bir hadisin anlatımına odaklanmıştır. Daha ileride yapılacak olan araştırmaların, (1) maneviyat ve ruh sağlığı açısından Kur’an-ı Kerim, Hadis ve Siyer gelenekleri üzerine daha kapsamlı bir çalışma; (2) ruh sağlığı, insan psikolojisi ve klasik İslam ilahiyatının sağladığı kişilik kuramlarının eleştirel bir incelemesi ve (3) İslam ibadeti ve İslam teolojisi ile psikolojik-manevi hallerin ve ruhsal refahın değişik biçimleri arasındaki bağlantıları inceleme konularına odaklanmasını tavsiye etmekteyiz.
1 Pozitif Psikoloji, anormal psikolojinin (akıl hastalığı) ötesine geçme ihtiyacını tanıyan bir hareketi temsil etmektedir. Düzensizlik ve patolojiden ziyade dayanma gücü ve erdemlere odaklanmaktadır. 2000 yılında Martin Seligman, Mihaly Csikszentmihalyi ve Christopher Peterson tarafından bulunmuştur.
2 Snyder C., Lopez S. J., & Pedrotti, J. T. (2010). Positive psychology: The scientific and practical explorations of human strengths. Sage Yayıncılık. 2. Baskı.
3 Chiesa, A., & Serretti, A. (2010). Farkındalık meditasyonlarının nörobiyolojik ve klinik özelliklerinin sistematik bir incelemesi. Psychological Medicine, 40(8), 1239-1252.
4 İbn Hazm. Akhlāq wa as-Sīr, s. 76.
5 Smith, E.E. The power of meaning, s. 22.
6 a.e.
7 a.e.
8 a.e.
9 a.e.
10 Oishi, S., & Diener E. (2013). Yoksul ulusların sakinleri, zengin ulusların sakinlerinden daha büyük bir anlam duygusuna sahiptir. Psychological Science, 25, 422-430.
11 a.e.
12 a.e.
13 a.e.
14 Emmons, R.A. (2000). Maneviyat bir zekâ mı? Motivasyon, idrak, ve aşırı endişenin psikolojisi. International Journal for the Psychology of Religion, 10(1), 3-26.
15 İbn Hazm. Akhlāq wa as-Sīr, s. 75.
16 Emmons, a.g.e., s. 3-26.
17 Kur’ân-ı Kerim 18:35
18 a.e.
19 McKee, D.D., & Chappel, J.N. (1992). Maneviyat ve tıbbi uygulama. Journal of Family Practice, 35, 201-205.
20 Guyatt, G. H., Mills, E. J., & Elbourne, D. (2008). Sistematik inceleme çağında, bireysel bir denemenin boyutu hala önemli midir? PLoS Med, 5(1): e4.
21 Wong, Y. J., Rew, L., & Slaikeu, K. D. (2006). Ergenlerin dindarlık eğilimi/ maneviyat ve ruh sağlığı üzerine yapılan en son araştırmaların sistematik bir derlemesidir. Issues in Mental Health Nursing, 27(2), 161-183.
22 İbn Kayyim el-Cevziyye, Zâdü'l-Meâd, cilt 2. s. 325.
23 Baumeister, R.F., & Vohs, K.D. (2007). Öz-denetim, benlik kaynaklarının tükenmesi ve motivasyon. Social and Personality Psychology Compass, 1, 115-128.
24 İbn Kayyim el-Cevziyye, Iddat as-Sabireen wa Dakheerat ash-Shakireen, s. 35.
25 a.e. s.49.
26 Strauman, T. J. (2002). Öz-denetim ve depresyon. Identity, Self and 1(2), 151-157.
27 Watkins, P.C., Woodward, K., Stone, T., & Kolts, R. L. (2003). Minnettarlık ve mutluluk: Minnettarlığın ölçütünün geliştirilmesi ve öznel refah ile ilişkileri. Social Behavior and Personality, 31(5), 431-451.
28 Müsned Ahmed bin Hanbel #3712. Shu’ayb al-Arnaūt (ö. 1437 HT) Müsned adlı kitabının yayınlanmasında (taḥqeeq), yetkilileri (isnād) inanılır (sahih) olarak ilan edildi.
29 İbn Kayyim el-Cevziyye, Ighāthat ul-Laḥfaan fī Maṣāyid ash-Shayṭān, s. 26.
30 Porto, P.R., Oliveira L., Mari J., Volchan E., Figueira I., Ventura P. (2009). Algısal davranış terapisi beyni değiştiriyor mu? Kaygı bozukluklarında beyin görüntülemenin sistematik bir incelemesi. Journal of Neuropsychiatry & Clinical Neuroscience, 21, 114-125.
31 Kur’ân-ı Kerim, 21:83.
33 Snyder, M. (1974). Anlatımsal davranışın öz-izlemesi. Journal of Personality and Social Psychology, 30, 526-537.
34 Kur’ân-ı Kerim, 57:20
36 a.e.
37 a.e.
38 Newberg, A. B., Wintering, N. A., Yaden, D. B., Waldman, M. R., Reddin, J., & Alavi, A. (2015). Yoğun İslam ibadeti esnasında, aklın değişen hallerinin nörofizyolojik etkileri üzerine bir dizi vaka çalışması. Journal of Physiology – Paris, 109, 214-220.
39 a.e.
40 Dietrich, A. (2006). Uygulamanın psikolojik etkileri için bir mekanizma olarak geçici hipofrontalite. Psychiatry Research, 145, 79-83.
41 a.e.
42 Bedreddin el-Ayni, Al-‘Ilm al-Hayyib fī Sharḥ al-Kalima at-Ṭayyib, s. 343.
43 Newberg, v.d. (2015).
44 Haruno, M., Kuroda, T., Doya, K., Toyama, K., Kimura, M., Samejima, K., Imāmizu, H., Kawato, M. (2004). kaudat çekirdekteki ödül temelli davranışsal öğrenmenin sinirsel bir ilişkisi: Stokastik karar testinin fonksiyonel bir manyetik rezonans görüntüleme çalışması. Journal of Neuroscience, 24, 1660-1665.
45 Sünen-i Ebu Davud #1319. İbn Hacer el Askalani (ö. 852 AH), gerçekliğini doğru (Ḥasan) olarak ilan etti. (Takhrīj Mishkāt al-Maṣābīḥ cilt. 2, s. 77).
46 Bedreddin el-Ayni, Al-Ilm al-Hayyib fī Sharḥ al-Kalima at-Ṭayyib, s. 343.
47 Sahih-i Müslim #2999.
48 Frankl, V. E. (2006). Man’s search for meaning. Boston, MA: Beacon Press.
49 Kur’ân-ı Kerim , 21:88.
50 Sahih-i Buhari #4563.
51 Kur’ân-ı Kerim , 7:23.
52 Snyder, C. R., Harris, C., Anderson, J. R., Holleran, S. A., Irving, L. M., & Sigmon, S. T. (1991). İrade ve yollar: Umudun bireysel farklılıklar ölçütünün geliştirilmesi ve geçerliliği. Journal of Personality and Social Psychology, 60, 570-585.
53 Eliott, J. A. (2005). Interdisciplinary perspectives on hope. Hauppauge, NY: Nova Science Publishers.
54 İbn Kayyim el-Cevziyye, Madārij as-Sālikīn, cilt. 1, s. 517.
55 Haidt, J., & Keltner, D. (2003). Yaklaşan huşu: Ahlaki, ruhsal ve estetik bir duygu. Cognition & Emotion, 17, 297-314.
56 Kur’ân-ı Kerim, 16:89.
57 a.e., 14:1.